Η ενδοσχολική βία, ο εκφοβισμός ή αλλιώς το “bullying” είναι ένα πρόβλημα που παρατηρείται όχι μόνο στην κοινωνία μας αλλά παγκοσμίως. Πορίσματα επιστημονικών ερευνών καταδεικνύουν την ένταση του φαινομένου σε όλες τις χώρες του κόσμου. Το bullying στη χώρα μας είναι δυστυχώς αρκετά συχνό, με τα στατιστικά να δείχνουν ότι μέχρι και 30% (σύμφωνα με το χαμόγελο του παιδιού) των μαθητών γυμνασίου και λυκείου έχουν βιώσει κάποια μορφή του. Δυστυχώς, είναι κάτι που δεν γίνεται εύκολα ούτε έγκαιρα αντιληπτό από γονείς και καθηγητές. Έτσι, πολλές φορές τα άτομα που δέχονται βία βιώνουν φοβερά τραυματικές εμπειρίες, ενώ τα άτομα που προκαλούν την βία μένουν χωρίς ποινή για τις πράξεις τους. Τα αποτελέσματα συχνά είναι οδυνηρά και τραγικά τόσο για τα θύματα όσο και για τους θύτες . Είναι σημαντικό, λοιπόν, να δούμε κάποιες λεπτομέρειες που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο και να το αντιμετωπίσουμε.
Αρχικά, τι είναι η ενδοσχολική βία και με ποιες μορφές εμφανίζεται; Είναι η επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται απρόκλητα, εσκεμμένα και επαναλαμβανόμενα ανάμεσα σε συνομήλικους μαθητές εντός αλλά και εκτός του σχολείου και αποσκοπεί στην επίδειξη δύναμης, στην επιβολή και στην πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου, με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων.
Υπάρχουν πολλές μορφές αυτής της βίας. Συχνά εκδηλώνεται με βιαιοπραγίες και ξυλοδαρμούς ή χειρονομίες παίρνοντας τη μορφή σωματικής βίας. Υποτιμητικά ή ρατσιστικά σχόλια, κοροϊδίες, ειρωνείες και προσβολές συνιστούν μορφές λεκτικής βίας. Απειλές, φήμες που διαδίδονται, διάφοροι καταναγκασμοί, αποκλεισμός και απομόνωση από παρέες αποτελούν ψυχολογική βία. Τελευταία έρχονται στην επιφάνεια και φαινόμενα σεξουαλικής βίας, όπως η παρενόχληση η κακοποίηση ή ακόμα και ο βιασμός, ενώ αυξάνεται σημαντικά ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyberbullying), δηλαδή η βλάβη που προκαλείται μέσω της χρήσης του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των κινητών τηλεφώνων.
Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές σε αυτά τα φαινόμενα; Οι θύτες και τα θύματα θα απαντούσε κανείς. Ωστόσο, η κατάσταση ή μάλλον η “παράσταση” αφορά και όσους είναι θεατές ή παρατηρητές αυτών των φαινομένων.
Ποια είναι τα αίτια του φαινομένου;
Κύριο αίτιο της ενδοσχολικής βίας θεωρείται η διαφορετικότητα. Εγώ όμως θα έλεγα ότι η πραγματική αιτία είναι η μη αποδοχή της διαφορετικότητας. Μερικά άτομα δεν δέχονται τις διαφορές στο χρώμα, στην εθνικότητα, στο νοητικό και συναισθηματικό επίπεδο μερικών παιδιών. Άλλοι μαθητές δέχονται χυδαία σχόλια για το σώμα τους ή την εμφάνισή τους, μία μορφή bullying που επηρεάζει πολύ την ψυχική υγεία των θυμάτων. Επιπλέον, μερικοί μαθητές μπορεί να παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες και να μην ανταποκρίνονται στα μαθήματα με τον ίδιο τρόπο με τους υπόλοιπους, πράγμα που οι θύτες εκμεταλλεύονται και το χρησιμοποιούν για να τους ειρωνευτούν. Γενικότερα οι θύτες στοχοποιούν παιδιά αδύναμα να υπερασπιστούν τον εαυτό τους ή ενδεχομένως προέρχονται από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Βέβαια υπάρχουν και βαθύτερες αιτίες οι οποίες πρέπει να αναζητηθούν στο οικογενειακό περιβάλλον ή ακόμα και στην ψυχοσύνθεση των θυτών. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο οι θύτες να προέρχονται από προβληματικά οικογενειακά περιβάλλοντα όπου επικρατεί και προβάλλεται η βία ή ενδέχεται να έχουν πέσει οι ίδιοι θύματα βίας στο παρελθόν. Είναι ακόμα πιθανό να επιζητούν την προσοχή των γύρω τους αγνοώντας ότι με τη βίαιη συμπεριφορά τους πληγώνουν κάποιους συμμαθητές τους. Και φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα ανταγωνιστικό σχολικό περιβάλλον ευνοεί βίαιες συμπεριφορές. Οι δυσμενείς συνθήκες που μπορεί να επικρατούν σε πολλά σχολεία, όπως η έλλειψη υποδομών ή καταρτισμένων εκπαιδευτικών, ακόμα και το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα που προωθεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των μαθητών μπορεί να είναι αιτίες που οδηγούν τα παιδιά στον θυμό και τελικά στην εκδήλωση βίαιων αντιδράσεων.
Φυσικά, από όλο αυτόν τον αρνητισμό και τη βία θα υπάρξουν συνέπειες. Αρχικά, το θύμα αποκτά ανασφάλειες. Συγκεκριμένα, έχει την αίσθηση πως αυτό φταίει για όσα του συμβαίνουν και χάνει την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμησή του. Επίσης, πολλά θύματα οδηγούνται σε κατάθλιψη και εφόσον στο σχολείο “τραβάει” όλο αυτό το μαρτύριο μειώνεται η θέληση του για μάθηση και κατ΄ επέκταση οι σχολικές του επιδόσεις. Τέλος, το θύμα τραυματίζεται ψυχολογικά συχνά ανεπανόρθωτα.
Από την άλλη πλευρά, οι συνέπειες αγγίζουν όχι μόνο τα θύματα αλλά και τους θύτες. Συχνά, εξαιτίας της έλλειψης ενημέρωσης για τη σωστή διαχείριση των βίαιων περιστατικών, οι θύτες στιγματίζονται και μπορεί να αντιμετωπίζουν τον αποκλεισμό και την περιθωριοποίησή τους, γεγονός που τους καθιστά ακόμα πιο βίαιους και αντιδραστικούς απέναντι σε όλους. Έτσι οδηγούνται στην εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών και ως ενήλικες.
Επομένως, πώς μπορούμε να σταματήσουμε την ενδοσχολική βία;
To πρόβλημα της ενδοσχολικής βίας πρέπει να αντιμετωπίζεται πριν την γέννηση του. Βασικό όπλο για την εξάλειψή της είναι η πρόληψη και σε αυτό μπορούν να συμμαχήσουν γονείς και εκπαιδευτικοί. Η συνεργασία σχολείου και οικογένειας μπορεί να λειτουργήσει αποφασιστικά τόσο στην πρόληψη του φαινομένου όσο και στην έγκαιρη αντιμετώπισή του. Το κλειδί είναι η ενημέρωση και η συζήτηση με τα παιδιά σε καθημερινή βάση μέσα στην οικογένεια αλλά και στο σχολικό περιβάλλον.
Οι γονείς οφείλουν να παρατηρούν τα σημάδια εκφοβισμού που μπορεί να αντιμετωπίζουν τα παιδιά τους και σε καμία περίπτωση να μην τα υποτιμούν. Από την άλλη, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διαμορφώνουν, σε συνεργασία με τους μαθητές, σταθερούς κανόνες σχετικά με την πρόληψη και αντιμετώπιση των περιστατικών βίας και να μαθαίνουν στα παιδιά πώς να επιλύουν τις συγκρούσεις μεταξύ τους.
Οι μαθητές οφείλουν να κάνουν έστω μια μικρή προσπάθεια και να προστατεύουν τους πιο αδύναμους από τη βία. Οι παρατηρητές των φαινομένων διαδραματίζουν ίσως τον πιο κρίσιμο ρόλο στην καταπολέμησή τους. Πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι η σιωπή μας απέναντι στη βία σημαίνει συνενοχή. Ας πάρουμε θέση και ας είμαστε στο πλευρό των θυμάτων ενθαρρύνοντάς τα να μιλούν και όχι να σιωπούν.
Παιδιά μην αγνοείτε το bullying, πιστέψτε στον εαυτό σας και μιλήστε στους συμμαθητές, τους δασκάλους και τους γονείς σας!
Κωνσταντίνα Μπελεσάκου και Χριστόφορος Κατσαρός