Με αφορμή τη μελέτη του θεσμού της φιλοξενίας στην ομηρική κοινωνία μέσα από το μάθημα της Οδύσσειας, αναζητήσαμε πώς παρουσιάζεται ο θεσμός αυτός σε άλλα λογοτεχνικά κείμενα αλλά και πώς αντιμετωπίζεται σε άλλα έθνη.
1. Η φιλοξενία σε άλλα κείμενα
Η φιλοξενία (από το φιλώ = αγαπώ + ξένος) αναφέρεται στη περίθαλψη και φροντίδα ενός ξένου στο σπίτι κάποιου. Εκείνος που φιλοξενούνταν αποκαλούνταν ξένος και αυτός που τον φιλοξενούσε ξενιστής. Στην αρχαία εποχή θεωρούνταν θεσμός ιερός, ηθικό χρέος και ιερός κανόνας των θεών. Μάλιστα, τη θεωρούσαν ύψιστη αρετή. Πίστευαν πως οι ξένοι είχαν σταλεί από τους θεούς και θεωρούνταν πρόσωπα τιμημένα, ιερά και σεβαστά. Αν κάποιος αρνούνταν να φιλοξενήσει ξένο τότε την αντιμετώπισή του αναλάμβαναν η Αθηνά Ξενία, ο Ξένιος Δίας και οι δύο Διόσκουροι (Κάστωρ και Πολυδεύκης). Η φιλοξενία ήταν μία ιεροτελεστία και ακολουθούσε κανόνες, το λεγόμενο «τυπικό της φιλοξενίας». Ως θεσμός είχε σημαντική και ιδιαίτερη κοινωνική δύναμη, διότι μπορούσε να ενώσει άτομα οποιασδήποτε τάξης, ακόμη και απλούς πολίτες με βασιλιάδες.
- Η φιλοξενία στην Ιλιάδα
Στην Ιλιάδα (ραψωδία Ζ στ. 119-236) μπορούμε να εντοπίσουμε τον σεβασμό και την πίστη που είχε ο αρχαίος κόσμος προς τον θεσμό της φιλοξενίας. Πριν αρχίσουν να μονομαχήσουν ο Διομήδης με τον Γλαύκο ο Διομήδης ρωτάει τον Γλαύκο ποια είναι η καταγωγή του και από ποια γενιά προέρχεται. Ο Γλαύκος απαντάει λέγοντας ότι είναι γιος του Ιππόλοχου. Αμέσως μετά ο Διομήδης σιγούρεψε τον Γλαύκο ότι οι δυο τους είναι φίλοι οικογενειακοί, αφού ο Βελλερεφόντης, ο πατέρας του Ιππόλοχου, φιλοξενήθηκε στο παρελθόν από τον Οινέα, τον παππού του Διομήδη. Μάλιστα, η φιλοξενία αυτή τελείωσε με την ανταλλαγή δώρων, σύμφωνα με τον Διομήδη, γεγονός που επισφραγίζει την φιλία τους. Μετέπειτα , ο Διομήδης και ο Γλαύκος αποφάσισαν να μη μονομαχήσουν. Αντίθετα, αντάλλαξαν όπλα μεταξύ τους και ορκίστηκαν να τηρήσουν τη φιλία των προγόνων τους.
- Η φιλοξενία στο κείμενο «Ο Κωνσταντής» (Λίτσα Ψαραύτη)
Στο διήγημα της Λίτσας Ψαραύτη, ο ήρωας, ένα παιδί από την Αλβανία που δεν έχει φαγητό ούτε χρήματα να φάει, βρίσκει φροντίδα και αγάπη στο πρόσωπό του από μια γυναίκα μοναχή. Εδώ βλέπουμε ότι η προσφορά της φιλοξενίας παρέχεται απλόχερα και άμεσα σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη αδιαφορώντας για εθνικότητες, ηλικίες, χρώματα κλπ.
- Η φιλοξενία σε ένα απόσπασμα από το «Αναφορά στον Γκρέκο» του Νίκου Καζαντζάκη.
Ο αφηγητής σε αυτό το απόσπασμα του Νίκου Καζαντζάκη δέχεται την φιλοξενία μιας απλοϊκής γυναίκας που το μόνο αίσθημα που την κυβερνά είναι η απέραντη ανθρωπιά της. Μόνο αυτό, έτσι απλά, της αρκεί για να βοηθά και να συντρέχει τους συνανθρώπους της, γνωστούς και άγνωστους. Έτσι απλά…
- Η φιλοξενία στο «παραμύθι χωρίς όνομα» (Πηνελόπη Δέλτα)
Στο διήγημα της Πηνελόπης Δέλτα συναντούμε την φιλοξενία του Βασιλόπουλου και της μικρής του αδερφής Ρηνούλας από μία φτωχική οικογένεια αποδεικνύοντας ότι το αίσθημα της φιλοξενίας δε λογαριάζει κοινωνικές τάξεις ή αξιώματα, ούτε προσφέρεται με ανταλλάγματα άλλου είδους παρά μόνο με αγάπη και στοργή.
Αθηνά Ελζόγμπη
2. Η φιλοξενία σε άλλα έθνη
Η φιλοξενία ανά εποχές και ανά τον κόσμο διαφέρει πολύ. Η κουλτούρα και ο πολιτισμός κάθε χώρας διαμορφώνει κατά μεγάλο βαθμό τη φιλοξενία της. Στην αρχαία Ελλάδα ήταν θεσμός να υποδέχονται και να περιποιούνται τους καλεσμένους στο σπίτι τους. Πίστευαν ιδιαίτερα στην ιδέα της φιλοξενίας και την θεωρούσαν ηθικό χρέος και ιερό κανόνα των θεών (προστάτης ο Ξένιος Ζευς). Για αυτό και οι ξένοι ως σταλμένοι από τους θεούς θεωρούνταν πρόσωπα ιερά, τιμημένα και σεβαστά.
- Στο Βυζάντιο πάλι η έννοια της φιλοξενίας ήταν κάτι πολύ ιερό. Στο πρόσωπο του ξένου οι κάτοικοι έβλεπαν τον Χριστό. Η συναίσθηση της ιερότητας της φιλοξενίας ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ακόμη και ο πιο μεγάλος εχθρός ήταν ασφαλής όταν ερχόταν στην πρωτεύουσα ως επισκέπτης. Για παράδειγμα, όταν το 1421 ο Μωάμεθ ο Α’ πηγαίνοντας να επιθεωρήσει τις κατεκτημένες περιοχές στη Μικρά Ασία πέρασε μέσα από την Κωνσταντινούπολη, συμβούλεψαν τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγο να τον συλλάβει. Ο Έλληνας ηγεμόνας όμως αρνήθηκε να παραβιάσει την αρχή της φιλοξενίας. Αυτό μας δείχνει ότι και ο χειρότερος εχθρός του Βυζαντίου, αν ήταν φιλοξενούμενος, έπρεπε να καλωσοριστεί.
- Ένα παράδειγμα διαφορετικής από όσα ξέρουμε φιλοξενίας, ήταν την παλιά εποχή στην Αγγλία όπου δε γινόταν στα σπίτια αλλά στα κάστρα. Πολλοί άνθρωποι που δεν είχαν λεφτά ούτε σπίτι, πήγαιναν στα κάστρα για φαγητό αλλά και για να κοιμηθούν και ως αντάλλαγμα έκαναν μια δουλειά για τη βασιλική οικογένεια.
- Στην Αρμενία η φιλοξενία αποτελεί αρχαία παράδοση. Θεωρούν σημαντικό ο καλεσμένος να φάει πλουσιοπάροχα. Όλες οι κοινωνικές συνευρέσεις συγκεντρώνονται γύρω από την προσφορά περίτεχνα προετοιμασμένων και έντονα καρυκευμένων φαγητών. Ο οικοδεσπότης μπορεί να σερβίρει τον καλεσμένο πάνω από δύο μερίδες μέχρι ο καλεσμένος ευγενικά να αρνηθεί περισσότερο φαγητό. Επίσης σερβίρεται αλκοόλ, καφές και γλυκό.
- Ένα άλλο παράξενο έθιμο φιλοξενίας είναι αυτό στη χώρα της Ρωσίας. Στον καλεσμένο προσφέρεται μια πιατέλα με ψωμί και ένα πιατάκι με αλάτι, όπου ο καλεσμένος πρέπει να κόψει λίγο ψωμί να το βουτήξει στο αλάτι και να το φάει. Αν δεν το κάνει θεωρείται μεγάλη προσβολή.
- Στη μακρινή Ιαπωνία είναι απαραίτητο ο καλεσμένος να προσφέρει δώρο στο σπίτι που φιλοξενείται. Μάλιστα το περιτύλιγμα πρέπει να είναι ιδιαίτερα περιποιημένο. Επίσης, ποτέ δεν πρέπει κάποιος να αρνηθεί το δώρο που του προσφέρουν. Είναι σύνηθες να φορά ένας επισκέπτης παντόφλες πριν μπει στο ιαπωνικό σπίτι. Θεωρείται επίσης αγένεια να σερβιριστεί κάνεις μόνος του στο ποτήρι του, όπως επίσης πρέπει όλοι να περιμένουν να πει κάποιος “Kanpai” (στην υγειά μας) πριν πιει.
- Σε άλλες χώρες επίσης, όπως στην Κένυα, οι ξένοι παρουσιάζονται στους γηγενείς κατοίκους στα χωριά με ένα φλιτζάνι νερό λέγοντας τη φράση “Ας είμαστε φίλοι”. Οι οικοδεσπότες τούς προσφέρουν φαγητό.
- Στη Σουμάτρα νησί της Ινδονησίας, ο ξένος παρουσιάζεται κρατώντας ένα ινδοκάρυδο ως χειρονομία της φιλικότητας και ο οικοδεσπότης με τη σειρά του προσφέρει ένα πλουσιοπάροχο γεύμα.
Από όλα τα παραπάνω παραδείγματα καταλαβαίνουμε τις πολιτισμικές διαφορές στο έθιμο της φιλοξενίας που όλες όμως έχουν ως σκοπό την καλοπέραση και φροντίδα του καλεσμένου.
Ζωρζένα Πέτα